مقدمه
در تمام جوامع، از سويي برخي از افراد با مازاد منابع روبه‌رو مي‌شوند و از سوي ديگر، بسياري از فعالان اقتصادی داراي دانش فني و تجربه عملي قابل‌قبول، فاقد منابع لازم براي سرمایه‌گذاری هستند. در اين ميان، بازارهاي مالي كارا، بازارهايي هستند كه با ارائه ابزارها و نهادهاي مالي متنوع و با كاركردهاي متفاوت، به شايستگي از عهده تبادل وجوه مازاد ميان خانوارها، بنگاه‌ها و دولت بر آيند.
صندوق‌های مشترك سرمایه‌گذاری از جمله نهادهاي مالي بازار سرمايه شمرده می‌شوند كه در طي سال‌های اخير به جايگاه ویژه‌ای در اين بازار دست یافته‌اند. رشد روزافزون اين صندوق‌ها نمايانگر اقبال عمومي به آن‌ها در عرصه اقتصاد ملي است. قابليت بازخريد سهام به‌وسیله صندوق يا به‌عبارت‌دیگر نقدينگی بالاي واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌ها و همچنين تنوع فعاليت بر اساس اهداف سرمایه‌گذاران، استفاده از مديريت تخصصي در اداره سبد، كاهش هزینه‌های كارگزاری و عملياتي در مقايسه با معامله‌های كوچك سرمایه‌گذاران، كاهش خطر سرمایه‌گذاری از راه مالكيت در سبد مالی متنوع، از جمله مزیت‌هایی است كه باعث جلب مردم به‌سوی سرمایه‌گذاری در اين صندوق‌ها می‌شود.
تعریف صندوق سرمایه‌گذاری مشترک
صندوق سرمایه‌گذاری مشترک یا صندوق سرمایه‌گذاری با بنیان باز، یکی از نهادهای مالی تخصصی در بازار سرمایه است که از عامه مردم وجوهی را تحصیل و آن‌ها را در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار شامل سهام، اوراق مشارکت، ابزارهای مالی کوتاه‌مدت بازار پول و دیگر دارایی‌ها با توجه به هدف صندوق به طور حرفه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق در قبال این سرمایه‌گذاری واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به سرمایه‌گذاران واگذار می‌نماید. هر واحد سرمایه‌گذاری صندوق، نماینده نسبتی از پرتفوی اوراق بهاداری است که صندوق سرمایه‌گذاری به نمایندگی از سرمایه‌گذاران خریداری کرده و اداره می‌نماید. از آنجا که صندوق‌های مشترک سهام خود را مرتباً بر مبنای خالص ارزش دارایی‌های صندوق به فروش رسانده و بازخرید می‌کنند، سرمایه آن‌ها به‌طور مرتب دچار تغییر می‌شود. این ویژگی صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری، آن‌ها را از قسم دیگر صندوق‌های سرمایه‌گذاری که همان صندوق‌های سرمایه‌گذاری با بنیان بسته هستند متمایز می‌کند. در صندوق‌های سرمایه‌گذاری با بنیان بسته، سرمایه صندوق ثابت است و واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق به‌طور دائم و پیوسته برای فروش عرضه نمی‌شود. به عبارت دیگر این صندوق‌ها سهام خود را تنها در زمان پذیره‌نویسی و عرضه اولیه به سرمایه‌گذاران عرضه می‌کنند و پس از آن تنها می‌توان واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق را از طریق بازار ثانویه تهیه کرد. سرمایه‌گذاری در صندوق‌های مشترک برای سرمایه‌گذاران خرد و متوسط این حسن را دارد که اجازه می‌دهد از مدیریت سرمایه‌گذاری تخصصی و مزیت‌های تنوع‌بخشی استفاده کنند، چرا که دارایی‌های صندوق نوعاً در سبدهای متنوعی که توسط مدیران متخصص انتخاب شده، سرمایه‌گذاری می‌شود و بالتبع از ریسک ناشی از سرمایه‌گذاری به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاسته می‌شود. مطابق آمار موجود، ارزش کل دارایی‌های صندوق‌های با بنیان باز در سرتاسر جهان در سال ۲۰۱۵، بالغ بر ۳۷.۲ تریلیون دلار و ارزش کل خالص دارایی‌های صندوق‌های مشترک فقط در آمریکا در سال ۲۰۱۵ بالغ بر ۱۵.۷ تریلیون دلار بوده است.
ویژگی‌های اصلي صندوق‌های مشترك سرمایه‌گذاری
ویژگی‌های بارز و گاهي منحصر به فردي كه اين صندوق‌ها به‌صورت نوع خاصي از صندوق‌های سرمایه‌گذاری دارند، انعطاف‌پذیری و پويايي بالايي به آن‌ها می‌بخشد. اهم اين مزیت‌ها و ویژگی‌ها به شرح ذيل است:
الف- مديريت بيروني: صندوق‌های مشترك سرمایه‌گذاری اساساً مؤسسه‌هایی با دارایی‌های به شكل اوراق بهادار هستند كه وظیفه‌ها و عمليات اداري، سرمایه‌گذاری و حقوقي موردنیاز آن‌ها به‌وسیله خدمات‌دهندگان خارج از سازمان صورت می‌گیرد، به ايـن ترتيب آن‌ها به‌طور داخلي مديريت نمی‌شوند.
ب- سادگي: يكي از ويژگي‌هاي صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترك، سادگي در سرمایه‌گذاری براي سرمایه‌گذاران جزء است.
ج- عدم تضمين: اين صندوق مانند شرکت‌های ديگر مي‌تواند سود يا زيان داشته باشد؛ زيرا ارزش اوراق بهادار موجود در سبد، افزايش يا كاهش مي‌يابد و نهاد خاصی در برابر اين ريسك، سرمايه‌گذاران را مصون نمي‌دارد.
د- قيمت‌گذاري روزانه
ه- امكان سرمایه‌گذاری مجدد
و- متغیربودن سرمايه و نقدشوندگي بالا
مزایا و معایب صندوق سرمایه‌گذاری مشترك
الف- مزایا
1- تنوع‌بخشي اوراق بهادار (Diversification) و كاهش ريسك
2- مديريت حرفه‌اي (Professional Management)
3- نقدشوندگي (High Liquidity)
4- به‌كارگيري سرمايه اندك
5- صرفه‌جويي نسبت به مقياس: به‌علت انجام معامله‌ها در حجم فراوان و تحقيق‌ها به‌وسيله كادر حرفه‌اي صندوق، هزینه‌های مربوطه، به‌نسبت نوسان‌هاي احتمالي و غيرقابل‌پيش‌بيني در خریدوفروش مستقيم سهام، به‌مراتب پايين‌تر است.
6- انعطاف و تنوع‌سازی: سرمایه‌گذاری در مجموعه فراواني از اوراق بهادار باعث مي‌شود كه زيان‌هاي ناشي از سرمایه‌گذاری در برخي اوراق بهادار با سودهاي حاصل از سرمایه‌گذاری در ديگر اوراق بهادار خنثی شود.
7- قابليت دسترسي: صندوق‌ها امكانات مطلوبي را در جهت سهولت دسترسي و خريد و فروش آسان واحدهاي سرمايه‌گذاري در اختيار سرمايه‌گذاران قرار مي‌دهند.
ب- معایب
1- ريسك مديريت
2- هزینه‌های معين: يكسری هزینه‌های عمليات و حق‌العمل خريد يا بازخريد واحد سرمایه‌گذاری وجود دارد.
3- رقیق‌سازی: به علت تنوع‌سازی فراوان، بازده‌های عالي شرکت‌های گوناگون صندوق در ميان انبوه شرکت‌ها گم شده و اثر كمي بر عايدي كل صندوق دارد.
4- عدم فعاليت در ساعات اداري: واحدهاي سرمایه‌گذاری در پايان هر روز كاری و پس از بسته‌شدن بازار قابل‌عرضه است و در طول روز امكان بازخريد يا ابطال واحدها وجود ندارد.
مسئولیت مدیران در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک
مسئولیت مدیران در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در کشورهای ایالات متحده آمریکا و انگلستان بر اساس مفهوم وظیفه امانت‌داری توجیه می‌شود. این وظیفه در رویه قضایی با توجه به حقوق شرکت‌ها که بعضاً ناظر بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک می‌باشد و همچنین حقوق تراست تبیین می‌شود. عنصر اصلی این وظیفه از یک سو، افشای موارد تعارض منافع توسط مدیران وابسته برای مدیران غیروابسته و از سوی دیگر تکلیف به بررسی این موارد توسط مدیران غیروابسته است.
در ایران، بر خلاف صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در انگلستان و ایالات متحده آمریکا که به‌وسیله هیئت‌مدیره‌ای متشکل از مدیران مستقل و غیرمستقل اداره می‌شوند؛ صندوق توسط یک مدیر اداره می‌شود. این مدیر با رعایت مقررات و اساسنامه صندوق توسط مجمع‌عمومی و پس از تأیید صلاحیت حرفه‌ای وی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار انتخاب می‌شود. در حقوق ایران بر خلاف کشورهای فوق، نهادی تحت عنوان تراست وجود ندارد و از سوی دیگر بر اساس قوانین و مقررات فعلی امکان تشکیل شرکت با سرمایه متغیر وجود ندارد. در ایران مدیر رکن اجرایی صندوق محسوب می‌شود و حدود وظایف و اختیارات او به‌موجب اساسنامه تعیین می‌شود. در اساسنامه نمونه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در سهام، مدیر در قبال دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری مکلف گردیده با رعایت مفاد اساسنامه و مقررات همواره صرفه و صلاح آن‌ها را رعایت کند. رعایت صرفه و صلاح سرمایه‌گذاران عبارت بسیار عامی است و ممکن است با مفهوم وظایف امانت‌داری در حقوق آمریکا و انگلستان تا اندازه‌ای نزدیک به نظر برسد. لیکن چنانچه بیان شد مدیر در حقوق دو کشور یاد شده در قبال صندوق، دارای وظایف امانت‌داری است و نه در قبال سرمایه‌گذاران.
چرا سرمایه‌گذاری‌های مشترك شكست می‌خورند؟
محققان بسياري باتوجه‌به نمونه‌های متعدد جمع‌آوری‌شده نتايجي به دست آورده‌اند. طبق نتایج تحقیقات، از هر ده شركت سرمایه‌گذاری مشترك، هفت مورد با ورشكستگي مواجه می‌شوند؛ در تحقيقات دیگری آمده که اين تعداد از هر سه شركت دو مورد شكست و در تحقيقاتی دیگر، از هر دو شركت يك مورد شكست عنوان شده است. برخی دیگر، درصد شكست شرکت‌های سرمایه‌گذاری مشترك را 27.5 اعلام كردند. در گزارشي ديگر آمده است درصد عدم موفقيت سرمایه‌گذاری‌های مشترك به طور متوسط و در رشته‌های مختلف، حدود 45 است. حدود 60 درصد از شرکت‌ها، يا توفيق شروع سرمایه‌گذاری مشترك را پيدا نمی‌کنند يا در عرض پنج سال بعد از شروع فعاليت، از صحنه محو می‌شوند.
مشخص شده است كه سرمایه‌گذاری‌های مشترك در كشورهاي کمتر توسعه‌یافته، ثبات كمتري دارند و سرمایه‌گذاری‌های مشترك متشكل از شركاي دولتي، با درصد بالاتري از شكست روبرو می‌شوند. از این‌رو، شناسايي و دسته‌بندی عوامل مؤثر بر مؤلفه‌های اجرايي، راهبردي و مديريتي سرمایه‌گذاری‌های مشترك، راهگشاي بسياري از مشكلات و مسائل تأثيرگذار بر عملكرد سرمایه‌گذاری‌های مشترك و موفقيت يا شكست آن‌هاست.
عوامل مؤثر بر عملكرد سرمایه‌گذاری‌های مشترك
الف- رقابت بين شركا
در شرکت‌های مشترك كه شركا در بازاري مشترك فعاليت می‌کنند و به‌گونه‌ای رقيب يكديگرند، اشتراك منافع به بروز تضاد بين شركا و بی‌اعتمادی بين آن‌ها می‌انجامد كه بی‌اعتمادی زمينه برهم‌خوردن روابط مناسب تجاري را فراهم می‌کند و مشكلات بين شركا بر عملكرد سرمایه‌گذاری‌های مشترك تأثير دارد.
ب – همکاری‌های چندجانبه شركا
وجود هم‌زمان چند شركت سرمایه‌گذاری مشترك بين شركا باعث دوام این‌گونه شرکت‌ها می‌شود. البته، بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته، عامل همکاری‌های چندجانبه تأثير متفاوتي داشته است؛ در شرايطي كه شركا در چند مورد با يكديگر شریک‌اند (همکاری‌های چندمنظوره) بسته به نوع ارتباط، دو حالت متفاوت براي سرمایه‌گذاری مشترك ايجاد می‌شود:
– چنانچه مساعدت و همكاري شركا در همه زمينه‌ها مشاهده شود و به عبارتي شريك حسن نيت خود را به اثبات رساند، به ايجاد اعتماد و توسعه روابط و همکاری‌های في‌مابين و در نتيجه تأثير مثبت بر عملكرد سرمایه‌گذاری‌های مشترك می‌انجامد.
– تضاد بين شركا در شرکت‌های مختلف به بی‌اعتمادی و در نتيجه کم‌رنگ‌شدن روابـط فی‌مابین و گرايش شركت سرمایه‌گذاری مشترك به سمت شريك برتر يـا سردرگمي بين شركا می‌انجامد كه در كل بر عملكرد سرمایه‌گذاری‌های مشترك تأثيرگذار است. نكتة قابل‌توجه اينكه گرايش به سمت شريك برتر لزوماً عملكرد منفي كلي سرمایه‌گذاری‌های مشترك را در برندارد، ولي به دليل اينكه نفع همة شركا تأمين نمی‌گردد، از منظر ساير شركا سرمایه‌گذاری مشترك عملكرد مثبتي ندارد.
ج- ارتباطات گذشتۀ شركا
بازخورد و نتايج تجارب گذشته بين شركا، تأثيرات مشابهی در سرمایه‌گذاری‌های آتي خواهد داشت؛ مگر در مواردي كه شکست‌های پيشين به عواملي خارج از اختيارات شركا مربوط باشد. بنابراين، عامل ارتباطات گذشته بر اساس شرايط و نوع روابط بين شركا تأثيرگذار خواهد بود.
د- تعداد شركا و درصد مالكيت
اساساً تعداد شركا بر درصد سهام و قدرت اداره و كنترل شركا بر سرمایه‌گذاری مشترك تأثيرگذار است و باتوجه‌به اينكه سطح تعهدات و موازنه قدرت حاكميت سرمایه‌گذاری مشترك را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد لازم است مورد توجه و تأكيد ویژه قرار گیرند.
ه- اندازه شركا
اساساً عواملي همچون فرهنگ سازماني، سبك و روش مديريتي، اهداف و انگیزه‌های راهبردي متأثر از عامل اندازه و بزرگي و كوچكي شركت است؛ لذا ايجاد توازن بـين شركا از اين حيث، در ايجاد همسويي راهبردي بين شركا و سرمایه‌گذاری مشترك، مؤثر است و اعتماد را افزايش و تضادها را به حداقل می‌رساند؛ لذا، يكي از عوامل مهم در انتخاب شريك سرمایه‌گذاری مشترك محسوب می‌شود.
و- سن سازماني شريك
سن سازمان نيز از جمله عواملي است كه بسته بر سطح بلـوغ سازماني بر فرهنگ سازماني، سبك و روش مديريتي و انگيزه‌هاي راهبردي شركا تأثيرگذار است؛ لذا همانند عامل اندازه، يكي از عوامل مهم در انتخاب شريك سرمایه‌گذاری مشترك است.
ز- دانش فنی
بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته، يكي از عوامل مهم تعیین‌کنندۀ موفقيت يـا عدم‌موفقيـت سرمایه‌گذاری مشترك، نحوه مديريت و انتقال دانش فني است.